Stosunki produkcji, kształtujące się na bazie określonych sił wytwórczych, są początkowo czynnikiem sprzyjającym rozwojowi sił wytwórczych. W pewnym jednak etapie rozwoju zarysowuje się sprzeczność między siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji. Sprzeczność ta wynika ze stagnacyjnej tendencji stosunków produkcji, uwarunkowanej z kolei klasową postawą właścicieli środków produkcji. Klasy panujące oraz państwo jako reprezentant ich interesów bronią starych stosunków produkcji, starając, się nie dopuścić do ich zmiany. W tych warunkach stosunki produkcji przekształcają się z czynnika rozwoju sił wytwórczych — w czynnik stagnacyjny, uniemożliwiający dalszy ich rozwój. Społecznym wyrazem tego rodzaju sytuacji jest powstanie- antagonizmów klasowych. Klasa reakcyjna, broniąca przebrzmiałych już stosunków produkcji, może być usunięta (a wraz z nią – stare stosunki produkcji) tylko w drodze rewolucji. W ten sposób dokonywało się przejście od określonego typu stosunków produkcji do innego, wyższego w formacjach antagonistycznych, a więc przejście od niewolnictwa do feudalizmu i od feudalizmu do kapitalizmu.
